Kayıt Dışı Ekonomi
Gizli ekonomi, gri ekonomi, gölge ekonomisi, enformel ekonomi, nakit ekonomisi ve yeraltı ekonomisi gibi adların da verildiği kayıt dışı ekonomi, en genel ifadeyle devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen ve denetim dışında kalan ekonomik faaliyetler olarak tanımlanmaktadır. Buna göre, bazı kayıt dışı faaliyetler yasadışı olduğu halde, bazıları yasaklanmamış bir faaliyetin kastî olarak kayıtlara geçirilmemesi, dolayısıyla vergilendirilmemesi olarak ortaya çıkmaktadır.
‘Kayıt Dışı Ekonomi’ Kavramında Öne Çıkarılan Özellikler
Kayıt dışı ekonomi konusunda, teorik ve teknik olarak değişik tanımlamalar yapıldığı bilinmektedir.
Ortak bir tanımının yapılması oldukça güç olmasına rağmen, yapılan tüm tanımlamalarda, faaliyetin belgeye bağlanmaması (kayıtsızlık), kamu otoritesinden veya ilgili kişilerden bazı bilgilerin gizlenmesi (vergilendirilmeme) ve bilinen yöntemlerle faaliyetin boyutunun tahmin edilememesi (ölçülememe) noktalarının öne çıkarılan ortak noktalar olduğu anlaşılmaktadır.
Kayıt Dışı Ekonomi Nedir?
Kayıt dışı ekonomi, resmi kayıtlara girmeyen, kanuni belgelerle belgelendirilmeyen, yetkili kamu organlarınca normal kurallar çerçevesinde kontrol edilemeyen ve milli gelir hesaplamalarında dikkate alınmayan ekonomik işlem ve faaliyetlerin tamamıdır.
Daha basit anlatımla “devletin bilgisi dışında gerçekleşen ekonomik faaliyetler” ya da “Vergilendirilmeyen Ekonomi” olarak da tanımlamak mümkündür.
Kayıt dışı ekonomi özü itibariyle, gerçekte var olan, fiilen gerçekleşen ve değer yaratan bir kısım ekonomik faaliyetlerin, belgelerde gözükmemesi ve dolayısıyla milli gelir hesaplarına yansımamasıdır.
Kayıt Dışı Ekonominin Unsurları (Hangi Faaliyetler Kayıt Dışı Sayılır?)
Kayıt dışı ekonomi, yalnızca belirli bir grup faaliyetten oluşmayacak kadar geniş bir alanı kapsamaktadır. Dolayısıyla, yürütülen faaliyetlerden gelir elde edenler açısından yapılan sınıflandırmadan hareketle kayıt dışı ekonominin şu unsurlardan meydana geldiği kabul edilmektedir.
Aşağıda sıralanacak üç unsurun ortak özelliği; gelir elde edenlerin, elde ettikleri gerçek gelirlerinin bir kısmını veya tamamını kayda geçirmiyor ve bu gelirler üzerinden de ödemesi gerekenden daha az vergi ödüyor veya hiç vergi ödemiyor olmalarıdır.
-
Suç Ekonomisi (Yasa Dışı Faaliyetler)
Suç ekonomisi ya da yeraltı ekonomisi kayıt altına alınmamış yasa dışı ekonomik faaliyetlerden oluşmaktadır. Yani ceza kanunlarınca yasaklanmış ve suç sayılmış olan faaliyetlerin gerçekleştiği ekonomi kesimidir. Bu faaliyetler, toplumun zararlı ve ahlak dışı olarak gördüğü, kötü olarak nitelendirdiği kanunen yasaklanmış faaliyetlerdir. Yasak ya da yasa dışı olan ekonomik faaliyetler olduğu için bu ekonomide üretim tamamen yasa dışı olmaktadır.
Örneğin, Uyuşturucu Üretimi ve Ticareti, Silah Kaçakçılığı, Fuhuş, Rüşvet, Yolsuzluk, Tefecilik, Kumar Oynatmak, Kıymetli Maden ve Tarihi Eser Kaçakçılığı, Kalpazanlık, Sahte Pasaport, Vize Ticareti, Organ Ticareti vb. bu türden faaliyetler olarak sıralanabilecektir:
-
Yarı Kayıtlı Ekonomi (Beyan Dışı Faaliyetler)
Yarı kayıtlı ekonomi içerisine, yasal düzenlemeler ile istisna tutulan, muafiyet tanınan yahut götürü kabul edilen kesimler ile gelirlerini yasal düzenlemelere aykırı olarak kayıt dışında tutan kesimlerin faaliyetleri girmektedir.
Yarı kayıtlı ekonomi, kayıt dışı ekonomiye en fazla sebebiyet veren faaliyetlerden oluşmaktadır. Başka bir deyişle, kayıt dışı ekonomi kavramı içerisindeki en geniş kitledir. Bu tür mükellefler vergi idaresinin bilgisi dahilinde olan, defter tutan, beyanname veren, hesap ve vergi numarası bulunan ve bir miktar vergi ödeyen mükelleflerdir.
Bu tür mükellefleri kendi aralarında ikiye ayırmak mümkündür. Gelirleri yasal olarak kayıt dışında bırakılan mükellefler ile gelirlerini yasa dışı olarak kayıt dışına çıkaran mükellefler bu ayrım içerisinde bulunmaktadır:
-
Enformel Ekonomi (Kayıtlara Girmeyen Faaliyetler)
Aktif olarak ekonomik faaliyet yürüten bireyler, bu faaliyetlerini vergi idaresinin bilgisi dışında bırakabilmektedirler. Dolayısıyla, bu kişilerin, vergi idaresinde herhangi bir mükellefiyet kayıtları yoktur.
Bireysel gelirleri küçük olmakla birlikte, toplam ekonomi içerisindeki payları hiç de küçümsenmeyecek boyutlara ulaşan bu gruba, İşportacılar, İş takipçileri, Hamallar, Sebze-Meyve Satıcıları, Seyyar Nakliyatçılar, Bir iş yeri olmadan küçük çapta imalat ve ticaret yapanlar vb. örnek olarak gösterilebilir.
Kayıt Dışı Ekonominin Nedenleri (Kayıt Dışı Ekonomi Neden Kaynaklanır?)
Kayıt dışı ekonominin, mali, ekonomik, politik, sosyal, psikolojik ve hukuki birçok sebebi bulunmaktadır. Bu çerçevede, ülkenin ekonomik sistemi ve yapısal özelliklerinin kayıt dışılığı oluşturmada rol oynadığı görülmektedir.
Ekonominin gelişmişlik düzeyi, yüksek enflasyon, ekonomi politikaları, istikrarsızlık, krizler, kayıtlı ekonomide istihdam ve gelir imkânlarının kısıtlı ve yüksek maliyetli olması, kayıt dışılığı etkileyen unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kayıt dışı ekonomiye neden olarak gösterilebilecek mali ve ekonomik nedenleri, enflasyon, işsizlik, ekonomik istikrarsızlık ve krizler, küçük işletmelerin ağırlığı, tarım sektörünün ağırlıkta olması, nakit ekonomisi, adaletsiz gelir dağılımı, istihdam üzerindeki yükler, vergi oranlarının yüksekliği ve vergi yükü, vergi sistemindeki adaletsizlikler, hukuki ve idari nedenleri, vergi sisteminin belirsizliği, vergi afları, yolsuzluk ve rüşvet, denetimlerin etkin olmaması, ceza oranları, hantal bürokrasi, hamiline belge düzenleme, sosyolojik ve psikolojik nedenleri ise, hızlı nüfus artışı ve göç, eğitim düzeyi, vergi bilinci ve vergi ahlakı, vergiye karşı direnç olarak sıralamak mümkündür.
Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları
Kayıt dışı ekonomi, gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun her ülkede az ya da çok karşılaşılan sorunlardan birisidir. Kayıt dışı ekonominin en fazla büyüdüğü ülkeler, enflasyonun sürekli olduğu, haksız ve spekülatif kazançların arttığı, gelirin adaletsiz dağıtıldığı, ekonominin denetim dışı kaldığı ülkelerdir.
Yazar: Fatih Polat
