Kapitalizmin İlk Büyük Krizi: Mississippi Balonu

1700’lerin başında Fransa Krallığı dünyanın en büyük gücü haline gelmişti. Denizaşırı kolonileri Hollandalıların elinde almıştı. Avrupa’da da İngilizler yanına yaklaşamıyordu. Ta ki tarihler 1717 yılını gösterene kadar…

İmparatorluk Kuran Bir Anonim Şirket

Mississippi Balonu imparatorluk kuran bir anonim şirketle başlamıştı. 1717’de Fransa’da kurulan  Mississippi Şirketi,  Mississippi vadisini kolonileştirdi ve New Orleans şehrini kurdu. Kral 15.Louis ile arası iyi olan şirket, büyük planlarını finanse etmek için Paris borsasında hisselerini sattı. Şirketin müdürü John Law aynı zamanda Fransa Merkez Bankası’nın başkanıydı.Dahası, kral onu günümüzdeki maliye bakanına tekabül eden bir pozisyon olan Genel Finans Kontrolörü olarak da atamıştı.

1717’de Aşağı  Mississippi Vadisi timsah dolu bataklıklarla kaplıydı. Fakat Mississippi Şirketi bu bölge hakkında sonsuz fırsatlar ve zenginliklerle dolu bir efsane yaydı.Fransız aristokratları, işadamları ve şehirli burjuvazi bu hayallere inandığında,  Mississippi’nin hisse fiyatları uçtu. İlk başta hisseler 500 livreden satılıyordu. 1 Ağustos 1719’da fiyat 2.750 livreye yükselmişti. 30 Ağustos’ta 4.100, 5 Eylül’deyse 5.000 livreye ulaştı. 2 Aralık tarihine gelindiğinde şirketin hisseleri 10.000 livre barajını asmıştı. Paris sokakları coşku içindeydi, insanlar tüm malvarlıklarını satıp devasa krediler alarak  Mississippi hisselerini almaya çalışıyordu. Herkes kolay yoldan zengin olma yolunu bulduğuna inanıyordu.

Bundan birkaç gün sonra panik başladı. Bazı spekülatörler hisselerin fiyatının gerçekçi ve sürdülebilir olmadığını fark ederek, hisseleri tavan yapmışken satıp kurtulmayı seçtiler. Hisse arzı yükselince fiyatı düştü. Diğer yatırımcılar da fiyatın düştüğünü görünce hemen hisselerini satıp çıkmak istediler, bu yüzden hisse fiyatları daha da düştü ve durum çığ gibi büyüdü.

[Dönemin kralı 15.Louis]

Para Basmak Çözüm Olmadı

Fiyatları sabitlemek için Merkez Bankası  Mississippi hisselerini satın aldı. Ama bunu sonsuza dek yapamazdı. En sonunda para bitti. Bu durum gerçekleştiğinde John Law, bu seferde Maliye Bakanı olarak daha fazla hisse alabilmek için para basılmasına izin verdi. Bu da tüm Fransız finansal sistemini balonun içine sokmuş oldu. Üstellik bu finansal sihirbazlıklar bile günü kurtaramadı.  Mississippi hisselerinin fiyatı 10.000 livreden 1.000 livreye düştü ve sonra tamamen çökerek tüm değerini yitirdi. Artık merkez bankasının ve kraliyet hazinesinin elinde değersiz bir yığın hisse vardı ve hiç para yoktu. Büyük spekülatörler hisseleri zamanında sattıkları için hasarsız kurtulmuşlardı. Küçük yatırımcılar ise herşeylerini kaybettiler, pek çoğu intihar etti.

Mississippi Balonu tarihteki en büyük finansal çöküşlerden biridir. Fransa Krallığı’nın finansal sistemi bu çöküşten sonra hiçbir zaman tam anlamıyla toparlanmadı.  Mississippi Balonu insanların Fransız bankacılık sistemine ve Fransız kralların finansal becerilerine olan güvenini sarstı. Bunun sonucu olarak da 15.Louis giderek daha zor kredi bulabilir hale geldi. Bu, Fransa’nın denizaşırı imparatorluğunun İngilizlerin eline geçmesinin en önemli nedenlerinden biriydi. Nihayet 1780’lerde tahta geçen 16.Louis, yıllık bütçenin yarısından fazlasının kredi faizlerine gittiğini ve iflasa doğru koştuklarını fark etti. İstemeyerek de olsa, 150 yıldır toplanmayan Fransa parlementosu 1789’da krizi çözebilmek amacıyla toplandı. Fransız Devrimi de böyle başladı.

Kaynak: Yuval Noah Harrari – Homo Sapiens

Yazar: Sertaç Kevran